વિદેશી મહિલા ગાંધી પાસે ગર્ભનિરોધકના ગુણો સમજાવવા આવી અને થઈ ગઈ નિરાશ!

13 જાન્યુઆરી, 1936ના રોજ એક અંગ્રેજ મહિલા વર્ધા રેલ્વે સ્ટેશન પર ઉતરી. તે એક હેતુથી ખાસ ગાંધીજીને મળવા આવી હતી. તે ગર્ભનિરોધકમાં નિષ્ણાત હતી. તેનું નામ માર્ગારેટ સેગર હતું. વર્ધા સ્ટેશનથી આશ્રમ સુધી તે બળદગાડામાં બેસીને પહોંચી હતી. ગાંધી જમીન પર શાલ ઓઢીને બેઠા હતા અને તેમની રાહ જોઈ રહ્યા હતા. તે ગાંધીજી માટે ઘણી ભેટ અને પુસ્તકો લાવી હતી. (file photo)

મિસ સેગરે 1917માં ન્યૂયોર્કમાં ગર્ભનિરોધક ક્લિનિક ખોલ્યું હતું. એમ કહી શકાય કે, અમેરિકામાં તેમણે મહિલાઓને જન્મ નિયંત્રણ અંગે જાગૃત કરવા માટે એક ચળવળ શરૂ કરી હતી. જો કે, પ્યુરિટન્સ અને કૅથલિકો બંને તેમના પગલાને કારણે તેમની વિરુદ્ધ થઈ ગયા હતા. મિસ સેગર કહેતી હતી કે, "એક સ્ત્રીના શરીર પર માત્ર તેમનો એકલી હક હોય છે." માર્ગારેટ સેગરને કેદ કરવામાં આવી હતી. બદનામ કરવામાં આવી અને પોલીસે ધાકધમકી આપી હતી. આમ છતાં પણ તેણે તેનું કામ સતત ચાલું રાખ્યું હતું. (file photo)

મિસ સેગર એક સુંદર આઇરિશ મહિલા હતી. તેણી ઈચ્છતી હતી કે, ભારતમાં પણ જન્મ નિયંત્રણની પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ થવો જોઈએ. તેમને ખ્યાલ હતો કે, ગાંધી આ ઝુંબેશમાં તેમને બહુ મદદ કરવાના નથી. માર્ગારેટ જ્યારે આશ્રમમાં પહોંચી ત્યારે ગાંધીએ તેમનું સ્વાગત કર્યું હતું, પરંતુ તે મૌન, ધ્યાન અને પ્રાર્થનાનો દિવસ હતો, આથી કંઈ વાત ન થઈ હતી. માર્ગારેટને ગેસ્ટ રૂમમાં લઈ જવામાં આવી હતી. ચાર રૂમનું નાનું ઘર હતું. જ્યાં ગાદલા વગરના ખાટલા અને પથ્થરના ટેબલ અને ખુરશીઓ હતી. (file photo)

રોબર્ટ પેનના પુસ્તક "લાઇફ એન્ડ ડેથ ઓફ મહાત્મા ગાંધી" અનુસાર, આશ્રમનું વાતાવરણ સાગરને બહુ આકર્ષી શક્યું નથી. ત્યાં સિંચાઈ માટે કોલું અને લાકડાના ચક્રનો ઉપયોગ થતો હતો. તે વિચારી રહ્યો હતો કે, શા માટે ગાંધી જાણી જોઈને મશીનો તરફ પીઠ ફેરવી રહ્યા છે. પરંતુ તેમને એ પણ સમજાયું કે, ગાંધીની આસપાસ એક તેજસ્વી વાતાવરણ છે. ગાંધી એક સારા સ્વભાવના યજમાન હોવાથી, માર્ગારેટ આશા રાખવા લાગી કે તે તેને સમજી શકશે. (wiki commons)

બીજા દિવસે જ્યારે માર્ગારેટ ગાંધીને મળી, ત્યારે તેમણે તેમની દલીલોથી તેમને સમજાવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. પરંતુ તેણીએ દલીલ રજૂ કરતાની સાથે જ ગાંધીએ તેનીવ વાત કાપી નાખી હતી. તેની પાસે એક જ સિદ્ધાંત હતો, જે આગળ માર્ગારેટની બધી દલીલો નિષ્ફળ જતી હતી. ગાંધીના મતે, "પ્રજનનના હેતુ સિવાય સેક્સ એ પાપ છે, દંપતીએ તેમના દાંપત્ય જીવનમાં માત્ર ત્રણ કે ચાર વખત જ સેક્સ કરવું જોઈએ, કારણ કે કુટુંબ માટે ત્રણ કે ચાર બાળકોની જરૂર છે. જન્મ નિયંત્રણની એકમાત્ર અસરકારક પદ્ધતિનો ઉપાય એ છે કે, દંપતી સંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરે, જ્યારે બાળકની વાસ્તવિક જરૂરિયાત હોય ત્યારે જ સંભોગ કરે." (maragret sanger blog)

ગાંધીજી ખૂબ જ શાંત અને નીચા અવાજમાં સંયમિત શબ્દોમાં પોતાની દલીલો રજૂ કરતા હતા. મિસ સેગર જરા વિચલિત થઈ ગયા હતા. તેમને લાગ્યું કે, ગાંધી તેમના શબ્દો અને લાગણીઓને તેમનામાં પ્રવેશવા દેતા નથી. જન્મ નિયંત્રણ અંગે ગાંધીજીના વિચારો તેમના પોતાના જીવનના અનુભવોના આધારે નક્કી કરવામાં આવ્યા હતા. મિસ સેગરે શુદ્ધ કુદરતી ઉપાયો પણ સૂચવ્યા હતા. વર્ધામાં લીંબુના ઝાડ પણ હતા અને ત્યાં કપાસ પણ ઉગ્યો હતો. બંને સંપૂર્ણપણે કુદરતી હતા. લીંબુના રસમાં બોળેલા કોટન સ્વેબ એ સરળ ગર્ભનિરોધક હતું. ગાંધીજીને પણ આ પદ્ધતિ સામે સખત વાંધો હતો. તેમના મતે, કપાસની લીંટ પણ કુદરતી પ્રક્રિયામાં અકુદરતી અવરોધ હતી. (maragret sanger blog)

સ્ત્રીઓએ તેમના પતિનો વિરોધ કરવાનું શીખવું જોઈએ અને જો જરૂર પડે તો તેમના પતિને છોડી દેવાનું શીખવું જોઈએ. ગાંધી માનતા હતા કે, સ્ત્રીઓએ તેમના પતિની ઈચ્છાઓ પૂરી કરવા માટે અનિચ્છાનું સાધન હોવું જોઈએ. તેમણે કહ્યું કે, "મારી પત્નીને ધરી બનાવીને, મે મહિલાઓના સંસારને જાણ્યો છે. હું દક્ષિણ આફ્રિકામાં ઘણી યુરોપિયન સ્ત્રીઓ સાથે પરિચિત થયો હતો. મારા મતે આખો દોષ પુરુષોનો છે. જો બાકીના વર્ષોમાં હું મહિલાઓને વિશ્વાસ અપાવી શકું કે તેઓ પણ સ્વતંત્ર છે, તો ભારતમાં વસ્તી નિયંત્રણની કોઈ સમસ્યા નહીં હોય. હું જાણું છું તે મહિલાઓને મેં વિરોધ કરવાની પદ્ધતિઓ શીખવી છે, પરંતુ ખરી સમસ્યા એ છે કે, તેઓ વિરોધ કરવા માંગતા નથી." (file photo)

ગાંધી બ્રહ્મચર્ય અને આ વિષય પર ઘણું બોલી શકતા હતા. ક્યારેક મિસ સેગરને આશ્ચર્ય થતું કે, ગાંધી જ્યાં પણ હોય ત્યાં સુખ અને વૈભવનો આટલો બધો વિરોધ કેમ કરે છે. તેઓ ચોકલેટ અને સેક્સને સ્કેલ પર કેવી રીતે મૂકી શકે છે. ગાંધીની દલીલ એવી પણ હતી કે, વ્યક્તિ સાચો પ્રેમ ત્યારે જ કરી શકે છે જ્યારે વાસના મરી જાય, પછી માત્ર પ્રેમ જ રહે. આ વાતચીત લાંબા સમય સુધી ચાલી હતી. આ કારણે ગાંધીની ઉર્જા સમાપ્ત થઈ ગઈ હતી. ગાંધી એક પ્રચંડ પ્રતિસ્પર્ધી સામે તેમના જીવનના બ્રહ્મચર્યના સંપ્રદાયનો બચાવ કરી રહ્યા હતા અને તેઓ ઊંડા તણાવમાં હતા. (file photo)

આ પછી મિસ સેગર તેના અભિયાન માટે ભારતમાં અન્ય ઘણા સ્થળોએ ગઈ હતી. બીજા ઘણા લોકોને મળી હતી. રવિન્દ્રનાથ ઠાકુરે ખુલ્લા દિલે તેમનું સ્વાગત કર્યું હતું. તે બરોડાના મહારાજા ગાયકવાડ અને નેહરુની બહેનની મહેમાન પણ બની હતી. આખરે ગાંધીના મૃત્યુ પછી તેમની થિયરી સ્વીકારવામાં આવી હતી. ભારત સરકારે સમગ્ર દેશમાં ગર્ભનિરોધકને પ્રોત્સાહન અને સમર્થન આપવાનું શરૂ કર્યું હતું. ભારત વિશ્વનો પહેલો દેશ પણ બન્યો જેણે 1952માં કુટુંબ નિયોજન કાર્યક્રમ શરૂ કર્યો હતો. (maragret sanger blog)