જાણો શું છે ભારત-પાકિસ્તાન જળ સંધિ અને જો તૂટે તો શું ફરક પડશે?

ન્યુ દિલ્હી :  ભારતના સતત પ્રયાસો છતાં પાકિસ્તાને 2017 અને 2022 વચ્ચે સિંધુ જળ સંધિને નવીકરણ કરવામાં કોઈ રસ દાખવ્યો નથી. જ્યારે વાસ્તવમાં પાકિસ્તાનને આ કરારથી ફાયદો થાય છે. પાકિસ્તાનના વલણથી નારાજ ભારતે તેને નોટિસ ફટકારી છે. તેમને પૂછવામાં આવ્યું છે કે તેઓ આ દિશામાં અસરકારક પગલાં કેમ નથી લઈ રહ્યા. આ દરમિયાન સિંધુ જળ સંધિના કાયમી પંચની પાંચ બેઠકો યોજાઈ છે. આ કરાર સપ્ટેમ્બર 1960નો છે.

નદીઓને વહેંચવાનો આ કરાર ઘણા યુદ્ધો, મતભેદો અને ઝઘડાઓ છતાં 62 વર્ષથી યથાવત છે. ભારત અને પાકિસ્તાનના પ્રતિનિધિઓ વચ્ચે ઘણા વર્ષોની વાટાઘાટો પછી, વિશ્વ બેંકની મધ્યસ્થી હેઠળ સપ્ટેમ્બર 1960 માં બંને દેશો વચ્ચે સિંધુ-તાસ કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા.

સિંધુના પાણીને લઈને ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે હંમેશા મતભેદ રહ્યા છે. ભારતનું કહેવું છે કે 1960ની સિંધુ જળ સંધિના અમલીકરણ પર મતભેદ છે. એક વિવાદ જે વિશ્વ બેંકના નેજા હેઠળ આંતરરાષ્ટ્રીય ટ્રિબ્યુનલને મોકલવામાં આવ્યો છે. આ મામલે ભારત સરકારે અગાઉ પણ કહ્યું છે કે કોઈપણ સંધિ 'એકતરફી' ન હોઈ શકે.

આ પણ વાંચો : ઈશાન કિશન 32 નંબરની જર્સી કેમ પહેરે છે? કારણ ખૂબ જ રસપ્રદ છે

સિંધુ જળ સંધિ શું છે?

સિંધુ જળ સંધિ એ બંને દેશો વચ્ચેની પાણીની વહેંચણીની વ્યવસ્થા છે જેના પર 19 સપ્ટેમ્બર, 1960ના રોજ તત્કાલિન ભારતીય વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ અને પાકિસ્તાનના રાષ્ટ્રપતિ અયુબ ખાને કરાચીમાં હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. તેમાં છ નદીઓ બિયાસ, રાવી, સતલજ, સિંધુ, ચિનાબ અને ઝેલમના પાણીના વિતરણ અને ઉપયોગના અધિકારોનો સમાવેશ થાય છે. આ કરાર માટે વિશ્વ બેંકે મધ્યસ્થી કરી હતી.

સિંધુ બેસિનની તમામ નદીઓ ભારતમાં તેમના સ્ત્રોત ધરાવે છે.

કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા કારણ કે સિંધુ બેસિનની તમામ નદીઓના સ્ત્રોત ભારતમાં છે (સિંધુ અને સતલજ જોકે ચીનમાં ઉદ્દભવે છે). કરાર ભારતને સિંચાઈ, પરિવહન અને વીજ ઉત્પાદન માટે આ નદીઓનો ઉપયોગ કરવાની મંજૂરી આપે છે, જ્યારે આ નદીઓ પર પ્રોજેક્ટ બનાવવા માટે ભારત શું કરી શકે છે અને શું કરી શકે છે અને શું કરી શકતું નથી તે અંગે ખૂબ જ સંકુચિત શરતો નક્કી કરે છે.

ત્રણ યુદ્ધો થયા છે પરંતુ ભારતે ક્યારેય પાણી બંધ કર્યું નથી

પાકિસ્તાનને ડર હતો કે જો ભારત સાથે યુદ્ધ થશે તો તે પાકિસ્તાનમાં દુષ્કાળનો ભય પેદા કરી શકે છે. તેથી જ આ અંગે કાયમી સિંધુ કમિશનની રચના કરવામાં આવી હતી.

પૂર્વી નદીઓ ભારત અને પશ્ચિમ તરફ પાકિસ્તાન

આ સંધિ હેઠળ ભારત કોઈ પણ અવરોધ વિના ત્રણ 'પૂર્વીય નદીઓ' બિયાસ, રાવી અને સતલજના પાણીનો ઉપયોગ કરી શકશે. તે જ સમયે, ત્રણ 'પશ્ચિમ નદીઓ' સિંધુ, ચિનાબ અને જેલમ પાકિસ્તાનને ફાળવવામાં આવી છે.

જોકે ભારત આ પશ્ચિમી નદીઓના પાણીને પોતાના ઉપયોગ માટે રોકી શકે છે, પરંતુ તેની મર્યાદા 36 લાખ એકર ફૂટ રાખવામાં આવી છે. જો કે ભારતે હજુ સુધી તેનું પાણી રોક્યું નથી. આ સિવાય ભારત આ પશ્ચિમી નદીઓના પાણીથી 7 લાખ એકર જમીનમાં વાવેલા પાકને સિંચાઈ કરી શકે છે.

ભારતને આ નદીઓના વહેતા પાણીમાંથી વીજળી ઉત્પન્ન કરવાનો અધિકાર છે પરંતુ પાણી રોકવાનો કે નદીઓના પ્રવાહને બદલવાનો અધિકાર નથી. પૂર્વીય નદીઓ એટલે કે રાવી, સતલજ અને બિયાસનું નિયંત્રણ ભારતના હાથમાં આપવામાં આવ્યું છે. ભારતને આ નદીઓ પર પ્રોજેક્ટ બનાવવાનો અધિકાર છે, જેના પર પાકિસ્તાન વિરોધ કરી શકે નહીં.

સંધિથી ભારતને એકતરફી નુકસાન

આ સંધિ હેઠળ બંને દેશો વચ્ચે કોઈ મોટા વિવાદ વિના પાણીની વહેંચણી થઈ રહી છે. પરંતુ, નિષ્ણાતો કહે છે કે આ કરારથી ભારતને એકતરફી નુકસાન થયું છે અને તેને છ સિંધુ નદીઓની પાણીની વ્યવસ્થામાંથી માત્ર 20 ટકા જ મળ્યું છે.

આ વર્ષે જુલાઈમાં, પાકિસ્તાને જેલમ અને ચેનાબ નદીઓ પર હાઇડ્રોપાવર પ્રોજેક્ટ્સ બનાવવાની ભારતની તૈયારીઓની અપેક્ષામાં આંતરરાષ્ટ્રીય લવાદની માંગ કરી હતી.

જોકે આ સમજૂતીને સૌથી સફળ જળ વહેંચણી કરાર તરીકે જોવામાં આવે છે, પરંતુ હવે દક્ષિણ એશિયાના બે પડોશીઓ વચ્ચેના વર્તમાન તણાવમાં આ કરાર તૂટવાની સંભાવના છે. વ્યૂહાત્મક બાબતો અને સુરક્ષા નિષ્ણાતો કહે છે કે ભવિષ્યમાં યુદ્ધો પાણીને લઈને લડવામાં આવશે.

શું ભારત આ કરાર રદ કરી શકે છે?

તે અસંભવિત છે. આ સંધિ બંને દેશો વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો છતાં યથાવત છે. જો કે, ગુરુવારે ભારતે આ મુદ્દો ઉઠાવતા કહ્યું કે કોઈપણ સંધિ બંને પક્ષો વચ્ચે "પરસ્પર સહકાર અને વિશ્વાસ" પર આધારિત છે. જો કે, આ વાસ્તવિક ખતરા કરતાં દબાણની યુક્તિ વધુ હોવાનું જણાય છે. ભારતે અગાઉ પણ આ વાત કહી છે. જો ભારત તેને રદ્દ કરશે તો વિશ્વના શક્તિશાળી દેશો તેની ટીકા કરશે કારણ કે આ સમજૂતી ઘણી મુશ્કેલ પરિસ્થિતિઓમાં પણ ટકી રહી છે.

ભારત કરાર રદ કરવા સિવાય શું કરી શકે?

કેટલાક નિષ્ણાતોએ કહ્યું છે કે જો ભારત 'વેસ્ટર્ન રિવર્સ' (જેને સંધિ હેઠળ માન્ય છે, ભારત 3.6 મિલિયન એકર ફીટ પાણીનો ઉપયોગ કરી શકે છે) માંથી પાણી સંગ્રહ કરવાનું શરૂ કરે છે, તો તે પાકિસ્તાનને મજબૂત સંદેશ આપશે. ભારત કંઈક કરી રહ્યું છે. તેનાથી તેના પર ઘણું દબાણ આવશે.

ગુજરાતી સમાચાર નો ખજાનો એટલે News18 ગુજરાતી. ગુજરાત, દેશ વિદેશ, બોલીવુડ, સ્પોર્ટ્સ, બિઝનેસ, મનોરંજન સહિત વધુ સમાચાર વાંચો ન્યૂઝ18 ગુજરાતી પર

Tags: India Pakistan Border, Pakistan news, Sindh