Explained: સરકારને RBI ડિવિડન્ડ દાયકાની સૌથી નીચી સપાટીએ, જાણો ટ્રાન્સફર વિશેની 5 મહત્વની બાબતો

રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા (RBI)એ શુક્રવારે તેના FY22 સરપ્લસ રૂ. 30,307 કરોડ સરકારને ટ્રાન્સફર કરવાનું નક્કી કર્યું છે. જે 10 વર્ષમાં સૌથી ઓછું ડિવિડન્ડ (the lowest dividend in 10 years) છે. આ રકમ એક વર્ષ અગાઉ આપવામાં આવેલા રૂ. 99,126 કરોડથી 69 ટકા ઓછી છે.

રૂ. 30,307 કરોડનું ડિવિડન્ડ ટ્રાન્સફર આરબીઆઈ અને પીએસયુ બેન્કોના રૂ.73,948 કરોડની સરકારની અંદાજપત્રીય (Government’s budgetary expectation) અપેક્ષા કરતાં ઘણું ઓછું છે. આમ, અંદાજપત્રીય સંખ્યાની સરખામણીમાં તેમાં આશરે રૂ. 4 3,641 કરોડથી ઓછા છે.

સર્વોચ્ચ બેંકના ડિવિડન્ડની સંખ્યામાં અચાનક થયેલા ઘટાડા વિશે તમારે અહીં દર્શાવેલ પાંચ બાબતો જાણવી જરૂરી છે-

શા માટે ઓછું ડિવિડન્ડ?

અર્થશાસ્ત્રીઓનું કહેવું છે કે, આરબીઆઈએ નાણાંકીય વર્ષ દરમિયાન લિક્વિડિટી મેનેજમેન્ટ માટે હાથ ધરાયેલા રિવર્સ રેપો ઓપરેશન્સ માટે વાણિજ્યિક બેન્કોને નોંધપાત્ર વ્યાજની આવક ચૂકવી છે, કારણ કે બેન્કોએ તેમના સરપ્લસ ફંડ આરબીઆઈ પાસે રાખ્યા છે. બેન્ક ઓફ બરોડાના અર્થશાસ્ત્રી દીપાન્વિતા મજુમદારે જણાવ્યું હતું કે, “સિસ્ટમમાં વધારાની લિક્વિડીટી દૈનિક અને ટર્મ રિવર્સ રેપો ઓક્શનમાં રોકાણ કરવામાં આવી રહી હતી. તેનો અર્થ છે કે આરબીઆઈને 3.35-3.99 ટકાનો ખર્ચ થયો હતો. આનાથી આરબીઆઈની ચોખ્ખી વ્યાજ રસીદમાં ઘટાડો થયો હતો”.

અર્થશાસ્ત્રીઓના મતે, તેની સાથે નીચા ફોરેક્સ રિઝર્વે પણ નીચા ડિવિડન્ડમાં નોંધપાત્ર યોગદાન આપ્યું હશે. ડિસેમ્બર 2021ના અંતે આયાતનું વિદેશી વિનિમય અનામત કવર (ચુકવણીના બેલેન્સના આધારે) સપ્ટેમ્બર 2021ના અંતે 14.6 મહિનાથી ઘટીને 13.1 મહિનામાં થયું છે.

ઈન્ફોમેરિક્સ રેટિંગ્સના અર્થશાસ્ત્રી, સાંઇનાથ બંદ્યોપાધ્યાયે જણાવ્યું હતું કે, “રૂપિયાને બચાવવા માટે મજબૂત વેચાણને કારણે ફોરેક્સ રિઝર્વમાં થોડો ઘટાડો થયો છે. આરબીઆઈ પાસે હવે 9-10 મહિના આયાત કરવા માટે ફોરેક્સ રિઝર્વનો બફર છે. રશિયા અને યુક્રેન વચ્ચે ચાલી રહેલા ભૌગોલિક રાજકીય સંઘર્ષ અને ઊંચા વૈશ્વિક ફુગાવાના વલણોને કારણે અનિશ્ચિતતા ખૂબ ઊંચી છે, તેથી આરબીઆઈ સંભવતઃ વધુ સાવચેત છે.”

આ અંગે, IDFC ફર્સ્ટ બેંકના અર્થશાસ્ત્રી, ગૌરા સેન ગુપ્તાએ વધુમાં ઉમેર્યું હતું કે, "જી-સેક ઉપજમાં વધારો થવાને કારણે આરબીઆઈના રૂપિયાની સિક્યોરિટીઝના હોલ્ડિંગ પરના નુકસાનને કારણે નીચું ડિવિડન્ડ સંભવ છે. નીચા નફા માટે જવાબદાર અન્ય સંભવિત પરિબળ આકસ્મિક ભંડોળમાં કરવામાં આવેલી જોગવાઈઓ હશે.”

આ પણ વાંચો -Gold Price Today : ચાંદી થઇ મોંઘી તો સોનાનો ભાવ રહ્યો સ્થિર, જાણો આજનો ભાવ

RBI કઇ રીતે કરે છે ડિવિડન્ડ ટ્રાન્સ્ફરની ગણતરી?

આરબીઆઈએ સરકારને કેટલી સરપ્લસ ચૂકવવી જોઈએ તેના પર મતભેદ પ્રવર્તે છે. છેલ્લા એક દાયકા કે તેથી વધુ સમય દરમિયાન સરકારે ઉચ્ચ ચૂકવણીની માંગણી કરી હતી અને કહ્યું હતું કે, આરબીઆઈ અનામત અથવા મૂડી બફર્સ જાળવી રહી છે, જે અન્ય વૈશ્વિક સેન્ટ્રલ બેંક બફર્સ કરતાં ઘણી વધારે છે.

બંદ્યોપાધ્યાયે ઉમેર્યું કે, "સરપ્લસની રકમ કે જે આરબીઆઈએ કેન્દ્રને ટ્રાન્સફર કરવી જોઈએ તે બે પરિબળો - પ્રાપ્ત ઇક્વિટી અને આર્થિક મૂડીના આધારે નક્કી કરવામાં આવે છે."

ઘણા અર્થશાસ્ત્રીઓના જણાવ્યા મુજબ, સરપ્લસને આરબીઆઈની બેલેન્સ શીટના કમાણી અને ખર્ચના ઘટકના અવશેષ તરીકે સમજી શકાય છે. તે ફરજિયાતપણે સરકારને ટ્રાન્સફર કરવામાં આવે છે. વિદેશી ચલણ અસ્કયામતો પર આરબીઆઈની પુનઃમૂલ્યાંકન ખોટ/નફો ચલણ અને સોનાના પુનઃમૂલ્યાંકન ખાતા (CGRA)માં ગણવામાં આવે છે. સેન ગુપ્તાએ જણાવ્યું કે, “CGRA વિનિમય દર/સોનાના ભાવની વધઘટ સામે બફર પ્રદાન કરે છે. જો CGRA અપૂરતું હોય, તો તે આકસ્મિક ભંડોળમાંથી ફરી ભરવામાં આવે છે.”

આરબીઆઈએ બિમલ જાલાન સમિતિની ભલામણોના ધોરણોનું પાલન કરવું પડશે. જાલાન પેનલે આકસ્મિક ભંડોળ માટે નીચા 5.5 ટકા લેવલનું સૂચન કર્યું હતું (6.5 ટકાના અપર એન્ડની સામે). આરબીઆઈએ ફંડ હેઠળ અત્યાર સુધીમાં આ સૌથી નીચું સ્તર જાળવી રાખ્યું છે. આનાથી આરબીઆઈની ભવિષ્યમાં દાવપેચ કરવાની સુગમતા ઓછી થાય છે. 2019માં આરબીઆઈએ આકસ્મિક ભંડોળને 5.5 ટકા પર રાખવા અને સરકારને વધારાની રકમ ટ્રાન્સફર કરવા સંમતિ આપી હતી.

સરકારના નાણાં પર સંભવિત અસર

અર્થશાસ્ત્રીઓના મતે સરકારી નાણા પરનું દબાણ અપેક્ષા કરતાં ઓછી નોન-ટેક્સ રિસિપ્ટ્સમાં જોવા મળશે. બજેટ 2023માં RBI અને જાહેર સેવા બેંકો (PSBs) તરફથી ડિવિડન્ડ તરીકે રૂ. 73,948 કરોડનો અંદાજ હતો. તેમાંથી સરકારને આરબીઆઈ પાસેથી માત્ર રૂ. 30,307 કરોડ મળ્યા છે, જે બિન-ટેક્સ રસીદમાં રૂ. 43,641 કરોડનો એકંદર ગેપ દર્શાવે છે. ગત વર્ષે સરકારે નાણાંકીય વર્ષ 22 માટેના તેના લક્ષ્યાંકને રૂ. 53,511 કરોડના બજેટમાંથી સુધારીને રૂ. 1 લાખ કરોડ કર્યો હતો અને આરબીઆઈની ઊંચી આવકને કારણે રૂ. 99,122 કરોડનું સરપ્લસ ડિવિડન્ડ મળ્યું હતું.

મઝુમદારે જણાવ્યું હતું કે, "નિર્ણાયક પરિબળ એ વર્ષ માટે PSBsનું પ્રદર્શન અને સરકારને ચૂકવવામાં આવતું ડિવિડન્ડ હશે." આરબીઆઈ તરફથી મળતું ડિવિડન્ડ અંદાજપત્ર કરતાં ઓછું છે અને આનાથી રાજકોષીય સ્લિપેજ જોખમમાં વધારો થવાની શક્યતા છે. સેન ગુપ્તાએ જણાવ્યું હતું કે, "એકંદરે, અમે કેન્દ્રની રાજકોષીય ખાધ જીડીપીમાં 6.7 ટકા વિરુદ્ધ 6.4 ટકાના લક્ષ્ય સ્તરે અનુમાન કરીએ છીએ, એમ માનીને કે ખર્ચમાં કોઈ કાપ મૂકવામાં આવ્યો નથી."

આ પણ વાંચો -Stock Market : અમેરિકન માર્કેટમાં મંદીની અસર પડી શકે છે ભારતીય શેરબજાર પર, સાચવીને રોકાણ કરવાની સલાહ

બેંકિંગ સિસ્ટમ પર અસર

બેન્કિંગ સિસ્ટમ પર આડકતરી રીતે અસર થવાની શક્યતા છે. અર્થશાસ્ત્રીઓ કહે છે કે, નાણાંકીય વર્ષ 23મા નાણાકીય ઘટાડાની અપેક્ષા બજેટ અંદાજ કરતાં વધુ ખર્ચ (ખાદ્ય અને ખાતર માટે ઉચ્ચ સબસિડી ખર્ચ)ને કારણે છે. સેન ગુપ્તાએ જણાવ્યું હતું કે, "જો અન્ય ખર્ચના હેડમાં કોઈ કાપ ન આવે તો, ઉચ્ચ સરકારી ખર્ચ બેંકિંગ સિસ્ટમની લિક્વિડિટીમાં વધારો કરશે." નીચું ડિવિડન્ડ જી-સેક ઉપજને પણ અસર કરી શકે છે. મહિન્દ્રા ગ્રૂપના અર્થશાસ્ત્રી, સર્વાર્થો મુખર્જીએ જણાવ્યું હતું કે, "રસીદની અછત અને વધતા ખર્ચને કારણે વધુ ઉધાર લેવાથી G-sec યીલ્ડ પર દબાણ વધશે, જ્યારે RBI નીતિને વધુ કડક બનાવવા માંગે છે."

સરકાર માટે સંભવિત રસ્તાઓ

બંદ્યોપાધ્યાયે ઉમેર્યું હતું કે, અર્થશાસ્ત્રીઓ માને છે કે, સરકારે તેના અન્ય સ્ત્રોતોમાંથી વધુ સારી કમાણી શોધવાની જરૂર પડશે. કારણ કે આરબીઆઈને ડિવિડન્ડ પે-આઉટનું સ્તર વધારવા માટે વિનંતી કરવામાં આવી હતી જે ભાગ્યે જ થઇ શકે છે. “સ્થિતિ અસ્થિર છે, તેથી આરબીઆઈ હવે જાગૃત છે. આરબીઆઈ ડિવિડન્ડ પર આધાર રાખવાને બદલે સરકારે અન્ય નોન-ટેક્સ પેમેન્ટ્સ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું જોઈએ અને આવકના અન્ય વિકલ્પોની શોધ કરવી જોઈએ. ”

અર્થશાસ્ત્રીઓના મતે સરકારે ક્યારેય તેની પોતાની સેન્ટ્રલ બેંક પાસેથી ઊંચા ડિવિડન્ડની માંગણી કરવી જોઈએ નહીં. કારણ કે આરબીઆઈ ઓપન માર્કેટ ઓપરેશન્સ દ્વારા ઓછી બોન્ડ યીલ્ડ સાથે ખાધને ધિરાણ કરવામાં પરોક્ષ રીતે મદદ કરી રહી છે. તેથી, જો આરબીઆઈ સરકારને વધુ ડિવિડન્ડ આપે છે, તો સર્વોચ્ચ બેંક ભાવ સ્થિરતા હાંસલ કરી શકે છે.

ગુજરાતી સમાચાર નો ખજાનો એટલે News18 ગુજરાતી. ગુજરાત, દેશ વિદેશ, બોલીવુડ, સ્પોર્ટ્સ, બિઝનેસ, મનોરંજન સહિત વધુ સમાચાર વાંચો ન્યૂઝ18 ગુજરાતી પર

Tags: Reserve bank of india